Nietulisko Duże to miejscowość w województwie świetokrzyskim, leżąca w widłach rzeki Kamiennej i jej dopływu - Świśliny.

Pierwsze wzmianki o Nietulisku pochodzą z roku 1368. W monografii Kunowa księdza A. Bastrzykowskiego czytamy „3 lutego 1368 roku biskup krakowski Florian w przywileju dla Pęsława z Rzęczycy, wieś Nietulisko nazwał swoją wsią; było tu 8 łanów kmiecych, ogród z polami, 4 karczmy z polami. Na rzece świślinie był młyn”.

Oznacza to, że już wtedy należało ono do uposażenia biskupów krakowskich.

"W 1578 roku w Nietulisku Dużem było 16 osadników, 8 łanów, 3 ogrodników z polami, 2 komorników i 2 komorników bez bydła"

            Do końca XVIII wieku Nietulisko wchodziło w skład dóbr duchownych, jednak uchwałą Sejmu Czteroletniego w lipcu 1789 roku Nietulisko przeszło na skarb państwa; wydzierżawiane należało do ekonomii Kunów, potem rozkolonizowane przez rząd między włościan.

          Województwo świętokrzyskie, a zwłaszcza dorzecze Kamiennej było od pradziejów terenem intensywnego rozwoju osadnictwa i przemysłu, głównie górnictwa i hutnictwa. Świadkami tej działalności są liczne zabytki techniki.

           W Krzemionkach niedaleka Ostrowca Świętokrzyskiego w okresie neolitu powstała kopalnia krzemienia, w okresie rzymskim na terenie Nowej Słupi oż po Chmielów i Kunów rozwiną się olbrzymi okręg górniczo - hutniczy, słynne dymarki. Kontynuatorami tej działalności byli sprowadzeni do Polski Cystersi. Osiedleni w Wąchocku lokowali kuźnice w swych dobrach od Bzina po NIetulisko.

            Na ślady tej działalności natrafił Stanisław Staszic, gdy prowadził badania geologiczne w rejonie Gór Świętokrzyskich. Będąc Dyrektorem Wydziału Przemysłu i Kunsztów Królestwa Kongresowego opracował plan budowy państwowego przedsiębiorstwa górniczego, przemysłu żelaza i materiałów budowlanych. Do jego realizacji znakomicie nadawała się zasobna w surowce mineralne i lasy ziemia świętokrzyska. Ten obszar stał się miejscem realizacji gospodarczych planów Staszica - powstało Staropolskie Zagłębie Przemysłowe.

             W latach 1816-1824 rozpoczeto realizację planu uprzemysłowienia doliny rzeki Kamiennej. Plan zakładał dudowę kaskady energetycznej wód rzeki na odcinku od Wąchocja do Nietuliska. Przy każdym spiętrzeniu zbudowano w kolejności procesu technologicznego ciąg zakładów hutniczych i przetwórstwa żelaza. Centrum tego kombinatu nad kamienną były Starachowice z zespołem wielkiego pieca; w Michałowie i Brodach powstały pudlingarnie. W Nietulisku, w jego części nazwanej później Nietuliskiem Fabrycznym zbudowano ostatnie ogniwo tego kombinatu - zakład walcowni profili drobnych i blach grubych.

Nietulisko Fabryczne w "ciągłym zakładzie fabryk żelaza na rzecze Kamiennej".

          Zakład powstał w latach 1834-1846 w ramach działalności inwestycyjnej Banku Polskiego według projektu budowniczego Karole Knake. Jest tro nie tylko zakład, ale także szeroko przestrzenne założenie urbanistyczne, bardzo starannie rozplanowane z osiedlem przemysłowym i układem wodnych urządzeń.

  Nietulisko Fabryczne. Trasy turystyczne.

Na osi podłuznej, nazywanej produkcyjną, umiejscowiono zbiornik wodny, kanał i budynek walcowni. Na osi poprzecznej, nzawanej komunikacyjną wzniesiono zabudowania fabryczne i osiedle mieszkaniowe. Na zabudowania fabryczne składają się: suszarnia na planie wydłużonego prostokata, dwa budynki kontrolne, stajnia mała, budynek zarządu dyrekcji, budynek stajni i magazyn wyrobów. Osiedle mieszkaniowe wybudowane przy placu zamknietym wielobocznie z promienistymi uliczkami rozchodzącymi sie z niego.

Obok zakładu i osiedla wzmiesiono szereg budowli wodnych: mosty, jaz ulgi.

Walcownia wyposażona była w dwa ciagi walcarek, nozyce do cięcia blach, tokarnię i piece grzewcze. Urządzenia napędzano za pomocą jednej z pierwszych zainstalowanych w Królestwie Polskim turbin wodnych i wielkiego śródbiernego koła wodnego.

Upadek zakładu nastapił w 1903 roku, kiedy to powódź zniszczyła zalew w Brodach i odcięła zakład od zasilania z rzeki Kamiennej. Oficjalnie zakład zamknieto w 1905 roku.

  Nietulisko 1905 rok.

Dziś waolcownia żelaza w Nietulisku Fabrycznym jest zabytkiem techniki, w stanie trwałej ruiny. Szczegółna wartość posiada kompletnie zachowany historyczny układ wodny z ciekawym rozplanowaniem zasilania zbiornika oraz nigdzie indziej nie spotykanym rozwiązaniem w postaci przewału bocznego i najlepiej zachowane odcinki kanału żeglugowo-spławnego.

Ruiny walcowni - budynek główny.

W budynku administracyjnym mieści się nasza szkoła.

Budynek administracyjny walcowni żelaza, obecnie szkoła podstawowa.

 

 

W 1848 roku sołtys wsi uprawiając swoją rolę i ziemię zajętą po sąsiedzku, wyorał gliniane naczynia. Sądząc że znalazł garnki z pieniędzmi, przykrył je ziemią, a w nocy nikomu nic nie mówiąc, zabrał się do ich wydobywania. Zdziwienie jego było wielkie, gdy nie mógł wydobyć  żadnego, bo za dotknięciem w proch sie rozsypywały, a w środku zamiast pieniędzy, znalazł tylko popiół i kości. Uznał to za karę od Boga za jego grzechy, przestał je wydobywać i nic nikomu nie powiedział. Jednak tego roku ulewne deszcze spłukując glebę ze spadzistej góry, wydobyły na wierzch kilka urn, a te wiatrem owiane dały sie podnieść i utrzymać. Wiesniacy rzucili sie do szukania kolejnychnaczyń, nie znalazłszy skarbów doszli do wniosku, że to grobowce ariańskie i dali znać do wójta a on dalej. Wieść dotarła do Warszawy, gdzie kurator okręgu naukowego warszawskiego delegował do Nietuliska Dużego F.M. Sobieszczańskiego, który zajął sie dalszym badaniem znaleziska. Niezawodnie  na tym miejscu był kiedys cmentarz, a wielka ilość urn świadczy o tym, że mogło być to cmentarzysko dla całej okolicy. Ze wzglądu na prosty wyrób urna, na brak wszelkich cech, które epokę czasu mogły odznaczyć, prosty wyrób pierścionków i innych przedmiotów między urnami znalezionych, wnosic trzeba, że urny te sięgają odległych przedchrześcijańskich czasów.

 

 

 

 

Bibliogtafia:

"Monografia historyczna Kunowa nad Kamienną", ks. Aleksander Bastrzykowski, 1939 rok,

"Dawna wlacownia w Nietulisku Fabrycznym", Anna Piasecka, Dorota i Włodzimierz Szczałubowie, Agencja "JP" s.c. 2003 rok.