Dzieciństwo

Stanisław Staszic pochodził z Piły – miasta, w którym ród jego był znany od samych początków, ponieważ przedstawiciele rodziny Stasziców piastowali tam przez lata urząd wójta, a później burmistrza. Stanisław był czwartym z kolei dzieckiem Katarzyny i Wawrzyńca, po swoich braciach Antonim i Andrzeju oraz siostrze Annie. Przyszedł na świat 6 listopada 1755 roku. Jego ojciec pragnął, aby zdobył wykształcenie i w przyszłości zajął poważne stanowisko. Matka zaś, będąc kobietą skrajnie religijną i przesądną, widząc drobne, wątłego zdrowia dziecię ofiarowała Stanisława opiece boskiej i przeznaczyła go do stanu duchownego, czyniąc śluby, że całe życie będzie chodził w sukni duchownej. Stanisław był nadzwyczaj bystrym dzieckiem, o czym świadczy np. dokonane przez niego w wieku 15 lat tłumaczenie poematu Ludwika Racine’a „O religii”.

Nauki

Jako dziecko, chodził do Pilskiej szkoły parafialnej, którą ukończył około 1770 roku. Później najprawdopodobniej kontynuował naukę w Akademii Lubrańskiego w Poznaniu lub w tamtejszym kolegium jezuickim, na co nie ma jednoznacznych dowodów. W czwartym, ostatnim roku nauki odbył kurs teologiczny. W tym samym roku (2 stycznia 1774) otrzymał też pierwszą tonsurę, czyli wygolony krążek na głowie (charakterystyczny dla duchownych katolickich). Następnym etapem jego nauki, po ukończeniu szkoły średniej, było seminarium duchowne. W tym miejscu warto wspomnieć o tym, jak zaradnym Stanisław był już wówczas młodzieńcem. Zapewnił on sobie bowiem stały dochód poprzez uzyskanie godności kanclerza kapituły w Szamotułach, przez co otrzymywał regularnie przez kilkanaście lat dochód z dóbr wsi Jankowice. Seminarium ukończył na przełomie lat 1778-79 uzyskaniem święceń kapłańskich, co było także końcem jego teologicznej edukacji. Młody ksiądz pragnął kontynuować swoją edukację za granicą, do czego zachęcał go też jego ojciec. Z powodu braku wystarczających dochodów, podzielony został majątek rodzinny i Stanisław otrzymał w gotówce swoją część. Z tego co otrzymał część oddał na procent i tak zabezpieczywszy się, w drugiej połowie 1779 roku wyjechał na dwa lata za granicę. Przez ten czas był na niemieckich uniwersytetach w Lipsku i Getyndze oraz najdłużej na uniwersytecie w Paryżu, gdzie studiował nauki przyrodnicze i zetknął się z ożywionym ruchem umysłowym epoki oświecenia. Oprócz tego bardzo interesowała go geologia i fizyka, choć naukowe spojrzenie na świat z czasem bardzo zmieniło jego poglądy dotyczące Boga – coraz częściej szukał wytłumaczeń czysto rozumowych. Kiedy wracał do Polski, odwiedził jeszcze po drodze Alpy i Apeniny.

Nauczyciel w domu Zamoyskich

Jako dziecko, chodził do Pilskiej szkoły parafialnej, którą ukończył około 1770 roku. Później najprawdopodobniej kontynuował naukę w Akademii Lubrańskiego w Poznaniu lub w tamtejszym kolegium jezuickim, na co nie ma jednoznacznych dowodów. W czwartym, ostatnim roku nauki odbył kurs teologiczny. W tym samym roku (2 stycznia 1774) otrzymał też pierwszą tonsurę, czyli wygolony krążek na głowie (charakterystyczny dla duchownych katolickich). Następnym etapem jego nauki, po ukończeniu szkoły średniej, było seminarium duchowne. W tym miejscu warto wspomnieć o tym, jak zaradnym Stanisław był już wówczas młodzieńcem. Zapewnił on sobie bowiem stały dochód poprzez uzyskanie godności kanclerza kapituły w Szamotułach, przez co otrzymywał regularnie przez kilkanaście lat dochód z dóbr wsi Jankowice. Seminarium ukończył na przełomie lat 1778-79 uzyskaniem święceń kapłańskich, co było także końcem jego teologicznej edukacji. Młody ksiądz pragnął kontynuować swoją edukację za granicą, do czego zachęcał go też jego ojciec. Z powodu braku wystarczających dochodów, podzielony został majątek rodzinny i Stanisław otrzymał w gotówce swoją część. Z tego co otrzymał część oddał na procent i tak zabezpieczywszy się, w drugiej połowie 1779 roku wyjechał na dwa lata za granicę. Przez ten czas był na niemieckich uniwersytetach w Lipsku i Getyndze oraz najdłużej na uniwersytecie w Paryżu, gdzie studiował nauki przyrodnicze i zetknął się z ożywionym ruchem umysłowym epoki oświecenia. Oprócz tego bardzo interesowała go geologia i fizyka, choć naukowe spojrzenie na świat z czasem bardzo zmieniło jego poglądy dotyczące Boga – coraz częściej szukał wytłumaczeń czysto rozumowych. Kiedy wracał do Polski, odwiedził jeszcze po drodze Alpy i Apeniny.

Judyta Stępień - klasa V

Ojciec Geologii polskiej

W 1797 r. wrócił do kraju, rozpoczynając kilkuletni okres wędrówek badawczych po ziemiach polskich i krajach ościennych. Zwiedził w ciągu miesiąca całe Tatry: Zachodnie, Wysokie i Bielskie, gdzie wszedł na najwyższe szczyty. Wiele razy był w Kieleckiem, Krakowskiem, na Lubelszczyźnie, we Lwowie, zwiedzał Karpaty, Przedgórze, był na Węgrzech. Podejmował cenne inicjatywy gospodarcze w zakresie budowy hut i kopalń. Dokonał opisania kopalni srebra w Olkuszu, przeprowadził zakrojone na szeroką skalę badania geologiczne w okolicach Kielc, w Tatrach i na Podhalu oraz zgromadził materiały do swego pionierskiego dzieła. Napisane w 1815 a wydrukowane w 1825 roku dzieło „O ziemiorództwie Karpatów i innych gór i równin polskich”(„Carta geologia totius Poloniae)” zawierało opis struktury Tatr, skał osadowych, obserwacje o budowie tektonicznej gór i szereg ciekawych spostrzeżeń stratygraficznych. Oprócz badań geologicznych Staszic przedstawił tu też swoje obserwacje na temat flory i fauny oraz etnografii badanego terenu (obyczaje, stroje góralskie). Na przełomie 1804 i 1805 r. po raz drugi odwiedził Paryż. Tu zapoznawał się z najnowszą literaturą z zakresu nauk o Ziemi.

Polityk i działacz społeczny

Współczesna rzeczywistość coraz bardziej pasjonowała Staszica. Wiele o sprawach kraju dowiedział się od Andrzeja Zamoyskiego. Staszic spoglądał na nie krytycznym okiem mieszczanina. Już podczas obrad Sejmu Czteroletniego przyglądał się z bliska dyskusjom publicznym nad najistotniejszymi dla Rzeczpospolitej sprawami, choć, jako pozbawiony pełnych praw obywatelskich mieszczanin, nie mógł w nich brać udziału. Wspomniane już dzieło „Uwagi nad Życiem Jana Zamoyskiego”, wydane anonimowo w roku 1787, stało się sensacją. Publicystyczna praca nawiązywała do spraw i zagadnień politycznych ogarniętych aktualnie żywą dyskusją. Zawierała surową krytykę istniejących stosunków społecznych, wskazywała drogi naprawy Rzeczpospolitej. Stanisław opowiadał się w niej za zniesieniem liberum veto, za radykalną zmianą sytuacji prawno-ekonomicznej ludności miast i wsi. Poruszał sprawy organizacyjne wojska, sposoby powiększenia podatków. Tworzyło to razem wszechstronny program reform państwa. Jeden z rozdziałów poświęcił edukacji, której celem ma być przebudowa człowieka, wychowanie nowego pokolenia wolnych i równych obywateli. Wierzył, że wychowanie może się stać jedną z dróg przebudowy społecznej. Naczelnym hasłem wychowania dla Staszica było wychowanie obywatela użytecznego, takiego, który by wiedział „jak swojego kraju obfitość powiększać i jego owoce polepszać” i o którego użyteczności decydowałaby przede wszystkim praca. Program nauczania powinien więc być podporządkowany stawianym celom wychowawczym. Staszic opierał się na filozofii oświeceniowej, zwłaszcza empiryzmie Locke`a, twierdząc, że całe poznanie człowieka odbywa się na drodze doświadczenia zmysłowego. Inne ważne dzieło ”Przestrogi dla Polski” powstały pod wpływem wydarzeń związanych z obradami Sejmu Wielkiego. Nastąpiły tu pewne modyfikacje programu społecznego. Wyraźniej poruszona została sprawa chłopska, a szlachecki monopol na posiadanie ziemi uznany był jako główne zło. Upomniał się też Staszic o prawa dla mieszczaństwa chcąc „wolnouprawnienia” dla tego stanu. Ostro rozprawił się ze sprzedajnością magnaterii i egoizmem społecznym szlachty, która odmawia chłopom praw do ziemi, zamieniając ich w niewolników. Przeprowadził również szczegółową analizę przyczyn upadku Rzeczpospolitej szlacheckiej i przedstawił swoją teorię państwa nowoczesnego. Domagał się wzmocnienia władzy królewskiej, dziedziczności tronu, przyznania praw politycznych mieszczanom. Szlachta winna zrezygnować z części swoich przywilejów na rzecz mieszczaństwa i zmienić radykalnie swój stosunek do chłopstwa pańszczyźnianego.

W Towarzystwie Przyjaciół Nauk

Po roku 1795, kiedy Polska zniknęła z mapy, Staszic zajął się działalnością na rzecz rozwoju gospodarczego kraju oraz pracą naukową. W 1802 osiadł na stale w Warszawie, włączając się do prac Towarzystwa Przyjaciół Nauk, którego później był wieloletnim prezesem (1808-1826). Według pamiętnikarza epoki był „najczynniejszym, najgorliwszym, a nade wszystko najhojniejszym” członkiem Towarzystwa. To on zainicjował i sfinansował pomnik Mikołaja Kopernika, ofiarował Towarzystwu własną bibliotekę i zbiory przyrodnicze, inicjował i zachęcał do badań innych członków Towarzystwa, wzywając do „bycia narodowi użytecznym”. Kiedy organizacja borykała się z kłopotami finansowymi, ufundował jej gmach, zwany pałacem Staszica. Zabierał często głos w sprawach organizacyjnych, za co w końcu obwołano go prezesem.

Służba publiczna

Utworzenie Księstwa Warszawskiego w 1807 r. otworzyło przed Staszicem drogę do urzędów publicznych, których jako mieszczanin w Rzeczpospolitej szlacheckiej pełnić nie mógł. W 1807 został członkiem Izby Edukacyjnej i Dyrekcji Skarbowej, radcą stanu (do 1815 roku). Później został członkiem Towarzystwa elementarnego do Ksiąg. W 1808 roku został mianowany przez Fryderyka Augusta referendarzem. W 1815 roku przyjął nominację na wysoki urząd członka Rady Stanu. W tym samym roku został członkiem Komisji Rządowej Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego Królestwa. Zajmował się tam sprawami organizacji szkolnictwa, wniósł wielki wkład w jego rozwój. W 1816 roku założył Szkołę Akademiczno-Górniczą w Kielcach i Instytut Agronomiczny w Marymoncie. W 1816 roku utworzono Królewski Uniwersytet w Warszawie, którego Radzie Głównej przewodniczył Staszic. On też był inicjatorem powołania w 1825 roku Szkoły Przygotowawczej do Instytutu Politechnicznego, która w 1827 roku stała się wyższą uczelnią. W 1816 roku mianowany został dyrektorem Wydziału (później Dyrekcji) Przemysłu i Kunsztów. Pełniąc tę funkcję nadzorował produkcję kopalń i hut, budowę dróg i traktów, organizował Korpus Górniczy, wystawy rękodzieł i przemysłu. W 1824 roku został ministrem Stanu Królestwa Polskiego. Jednym z największych osiągnięć Staszica było utworzenie w 1816 roku Hrubieszowskiego Towarzystwa Rolniczego. 6000 hektarów dóbr hrubieszowskich (miasto i kilka wiosek) zakupił nieoficjalnie już w 1801 roku, ale prawnym właścicielem stał się dopiero w 1811 roku. W statucie Towarzystwa wystąpił z odważną inicjatywą uregulowania kwestii chłopskiej. Uwolnił od pańszczyzny i obdarzył ziemią 329 chłopów, przeznaczając pozostałą część gruntów (3000 hektarów) czyli lasy, stawy, tartak, cegielnie, młyny i magazyny rolnicze na własność wspólną. Stał się tym samym prekursorem spółdzielczości chłopskiej w Europie. Zobowiązał też chłopów do prowadzenia kasy pożyczkowej, szkół i szpitala, opieki nad sierotami, inwalidami i starcami oraz fundowania stypendiów dla najzdolniejszej młodzieży. Za tę działalność został odznaczony najwyższymi polskimi orderami : św. Stanisława I Klasy (1815) i Orła Białego (1818).

Twórczość piśmiennicza naukowa, literacka, translatorska

W 1807 roku w chwili powstania Księstwa Warszawskiego ogłosił rozprawkę „O statystyce Polski : krótki rzut wiadomości potrzebnych tym, którzy ten kraj chcą oswobodzić i tym, którzy chcą w nim rządzić”. W 1809 roku ogłosił broszurę „Do sejmu. Co się z nami stanie? Co nam we wszystkich działaniach na pierwszej uwadze mieć należy?”. W 1815 roku, kiedy powstało Królestwo Polskie, Staszic ogłosił „Myśli o równowadze politycznej w Europie”, gdzie pisał o posłannictwie Słowian wśród Europejczyków. Największym dziełem filozoficznym Staszica był „Ród ludzki”, pisany przez 30 lat, obszerny poemat historiozoficzny, ukazujący rozwój dziejów ludzkości i ewolucję myśli ludzkiej zgodnie z prawami rozumu. Ten drukowany w trzech tomach, bez zgody cenzury, traktat o wolności, wyjaśniał czasami zawiłym trudnym językiem mechanizmy ujarzmiania ludzi i narodów. Dla cenzury okazał się dziełem niebezpiecznym, gdyż zawierał wiele treści rewolucyjnych, godzących w stary porządek, demaskującym rolę przywilejów stanowych. Dlatego po śmierci autora uległ konfiskacie, został wycofany z obiegu, a Wielki Książę Konstanty kazał podobno egzemplarzami osobiście palić w piecu… Staszic również sam tłumaczył wiele dzieł, m.in. „Epoki natury” Bufona, „Iliadę” Homera, powieść rycerską Floriana „Numa Pompiliusz, drugi król Rzymu” oraz pracę Thomasa „Pochwała Marka Aurelego”. Stanisław Staszic zmarł w styczniu 1826 roku w Warszawie budząc szczery żal prostych ludzi, którzy widzieli w nim swego opiekuna i dobroczyńcę. Został pochowany na Bielanach w pobliżu kościoła Kamedułów. Jego pogrzeb, wbrew intencjom wyrażonym w testamencie, stał się wielką manifestacja narodową. Z biegiem czasu powstał kult Staszica -zwłaszcza wśród młodzieży objawiał się on pielgrzymkami do grobu.

Całokształt

Stanisław Staszic był uczonym, filozofem, działaczem gospodarczym, pisarzem politycznym. Był jednym z czołowych reformatorów i uczonych polskiego oświecenia, zwolennikiem gruntownych reform systemowych w Rzeczpospolitej. Prowadził ożywioną działalność społeczno-polityczną, inspirując wiele inicjatyw, zmian w życiu kraju, przyczyniając się do powstania rożnych organizacji i instytucji. Był autorem dzieł politycznych, w których zawarł wiele cennych uwag, dotyczących politycznego porządku w Polsce. Jego refleksje, przemyślenia i uwagi mocno wpłynęły na zmiany zwłaszcza na reformy państwa, zwiększenie praw mieszczaństwa, zainteresowanie ciężką dolą chłopstwa a w końcowym efekcie – zniesienie pańszczyzny, uwłaszczenie. „Uwagi nad Życiem Jana Zamojskiego” przeznaczone były zwłaszcza do szlachty, do niej kierował swój program ratujący Rzeczpospolitą przed upadkiem. „Przestrogi dla Polski” były już skierowane do szerszego grona odbiorców, zarówno odpowiedzialnych za rządzenie krajem jak i do mieszczan, nie mających typowych praw obywatelskich. Ostro krytykował zgubną dla Polski politykę magnaterii. Stał się prekursorem „pracy u podstaw”, kierunku, który później rozwinęli organicznicy, tacy jak doktor Karol Marcinkowski czy Edward Jurgens. Swoje przemyślenia wprowadził w życie zakładając Towarzystwo Rolnicze Hrubieszowskie. W umowie miedzy nim a chłopami dóbr hrubieszowskich, które wcześniej wykupił w zamian za uwłaszczenie, zniesienie pańszczyzny, członkowie wspólnoty chłopskiej byli zobowiązani do pomocy w razie klęsk żywiołowych w wysokości stosownej do powierzchni gospodarstwa. Członkowie Towarzystwa mieli za zadanie opiekować się sierotami, kalekami, niedołężnymi starcami, a także proporcjonalne finansować szkoły i opiekę lekarską. Zasłużył się znacząco w sferze organizacji polskiego szkolnictwa , szczególnie zawodowego i politechnicznego. Mimo przynależności do stanu duchownego popierał uniezależnienie szkolnictwa od wpływów kleru. Kładł duży nacisk na ujednolicenie programów nauczania oraz kształcenie praktyczne. Stworzył podstawy polskiej geologii. Dzieło „O ziemiorództwie Karpatów i innych gór i równin Polski” wydane po wielokrotnej zmianie koncepcji w 1815 roku, było pierwsza próbą syntetycznego przedstawienia geologicznej budowy Polski. Wywarło znaczy wpływ na następne pokolenia geologów. Staszic popierał badania geologiczne nad odkryciem nowych źródeł surowców i zabiegał o objęcie nimi również dóbr prywatnych. Patronował wszystkim badaniom i odkryciom korzystnym dla rozwoju gospodarczego kraju. Troszczył się nie tylko o poszukiwanie bogactw naturalnych, ale i o należyte ich wykorzystanie. Odegrał ważną rolę w rozwoju przemysłu. Pod jego kierownictwem zakładano nowe oraz rozbudowywano już istniejące huty i kopalnie. Staszic był też inicjatorem powołania w Kielcach Szkoły Akademiczno-Górniczej, która miałaby kształcić przyszłą wykwalifikowaną kadrę górniczą i hutniczą. Dostrzegał też potrzebę zabezpieczenia socjalnego górników i ich rodzin i w tym celu, dzięki jego staraniom, powołano Korpus Górniczy. Postulował otoczenie opieką rzemiosła i handlu Działalność naukową krzewił szczególnie poprzez pracę w Towarzystwie Przyjaciół Nauk, w którym działał Aż do śmierci. W swoich działaniach kładł nacisk na rozwijanie pozytywnych cech mających dobrze służyć Ojczyźnie i obywatelom, takich jak : pracowitość, oszczędność i gospodarność. Sam sobą do końca życia reprezentował te cechy. Był też znanym filantropem. Hojnie wspomagał instytucje i ubogich lecz uzdolnionych uczniów, rzemieślników, artystów i aktorów. Dbał też, aby jego pomoc nie poszła na marne, lecz pobudzała korzystające z niej osoby do pracowitości i oszczędności. Przy swej hojności prowadził nader skromny tryb życia. Z pewnością stwierdzić można, że swoją twórczą pracą i aktywnością Staszic pokazał, że jest wielkim synem swojej Ojczyzny oraz, że swoim formatem przekraczał ramy swojej epoki, a i teraz, w XXI wieku jest on postacią żywą i godną naśladowania.